අතීතයේ දී මෙරට භාවිත වූ මාර්ග පද්ධතිය පිළිබඳව ක්‍රමානුකූල හා නිශ්චිත තොරතුරු නැති වුවද ක්‍රි.පූ. 3 දි ශ්‍රී මහා බෝධිය රැගත් පිරිස ජම්බුකෝලපට්ටනේ සිට උතුරු මහා මාර්ගය ඔස්සේ අනුරාධපුරයට පැමිණීම මාර්ග භාවිතය සමබන්ධව ඇති ප්‍රබල ඓතිහාසික සාධකයකි. මහාවංශයේ දැක්වෙන පරිදි ශ්‍රී මහා බෝධිය රැගත් සංඝමිත්තා තෙරණිය ඇතුළු පිරිසට ජම්බුකෝලපට්ටන සිට අනුරාධපුරයට පැමිණීමට දින 13 ක් ගත වී ඇත. එමෙන්ම නගරයේ උතුරු දොරටුවෙන් ඇතුළුව රජවීදිය ඔස්සේ මහාමේඝ වනයට ශ්‍රී මහා බෝධිය රැගෙන පැමිණි බව ද සඳහන්ය. ධාතු වංශයට අනුව හේමමාලා හා දන්ත කුමරු, දන්ත ධාතුව රැගෙන ඒම පිණිස භාවිත කොට ඇත්තේ ද මේ මාර්ගයයි. එමෙන්ම ගජබා රාජ්‍ය සමයේ දී ඉහත සඳහන් මඟ ඔස්සේ සොළී රට ආක්‍රමණය කිරීමට යාපා පටුනට සේනාව ගමන් ගත් බව රාජාවලියේ දැක්වේ.
විශේෂ උත්සව අවස්ථාවල දී නගරයේ වීදි සැරසීමේ හා වීදි සංචාරය කිරීමේ සම්ප්‍රදායක් තිබුණු බව වංසකතා වල දැක්වේ. එනම් ශ්‍රී මහා බෝධි රෝපණ අවස්ථාවේ දී රජවීදිය සුදු වැලි අතුරා, පංච මලින් සරසා තිබුණු බවත් මිහිඳු හිමිගේ දේහය ආදාහනය කිරීම සඳහා උත්තිය රජ දවස මිහින්තලේ සිට අනුරාධපුර නගරයට රජ වීදිය ඔස්සේ රැගෙන ආ බවද සඳහන්ය.
රජවීදිය යනු ඇතුළු නගරයේ උතුරු දකුණු දොරටුව දක්වා මෙන්ම මහාවිහාරය, රුවන්වැලිසෑය, දක්ඛිණ ස්තූපය හා තිසාවැවේ බැම්ම දක්වා වූ මාර්ගය තෙක් විහිදී යන බව ඓතිහාසික මූලාශ්‍රයන් හි දැක්වේ. කෞටිල්‍යගේ අර්ථ ශාස්ත්‍රය අනුව රාජකීය මහා මාර්ග සහ නගරද්වාර පළලින් අඩි 48 ක් විය යුතුය. ඒ අනුව අනුරාධපුර රජ වීදිය ඇතුළු නගරයෙන් පිටතට දිවෙන දකුණු දොරටුව අඩි 58 ක් පළලින් යුක්ත බැව් සිදු කළ කැණීම් මඟින් තහවුරු වී ඇත.
භාවිතය අනුව එකිනෙකට වෙනස් වූ පළලින් යුක්ත වූ මාර්ග ඉදිකිරීමේ මූලධර්මය කෞටිල්‍යගේ අර්ථ ශාස්ත්‍රය අනුව අනුරාධපුර නගරය තුළද දක්නට ඇති බව පුරාවිද්‍යාත්මක සාධක මගින් අනාවරණය වේ. රාජකීය මාර්ග සෙසු අවශ්‍යතා සඳහා භාවිත නොකළ බව ද ඒ හේතුවෙන් අනුරාධපුර නගරයට පිවිසීම උදෙසා ප්‍රධාන ගල් පාලම් වලට අමතරව වෙනත් කුඩා ගල් පාලම් භාවිත කළ බව ආචාර්ය පී. විදානපතිරණ තම "මාර්ග පුරාණය" ග්‍රන්ථයේ දක්වා තිබේ. එහි දැක්වෙන පරිදි කුඩා ගැල් භාවිත කළ හැකි අඩි 6-8 පමණ පළලැති ගල් පාලම් 7 ක් ද එම පළල හා සමානව දැවයෙන් කළ පාලමක් (සාලියපුර ආසන්නයේ මල්වතු ඔය හරහා) සහ ඒදණ්ඩක් යොදාගත් අඩිපාරක් අනුරාධපුර අධි නාගරීකරණ කලාපයට සම්බන්ධ මාර්ග ජාලයට අයත්ව පැවති බව සඳහන්ය. අනාවරණය කරගෙන තිබෙන පුරාවිද්‍යාත්මක සාධක අනුව දිවයිනේ සතර දිසාවට ම විහි දී ගිය තාක්ෂණික වශයෙන් සමානකමක් දැක් වූ ස්ථාවර ගල් පාලම් සහිත ප්‍රධාන මාර්ග ඉදි වී තිබී ඇත.
ඒ අනුව අනුරාධපුර නගරයෙ සතර දොරටු කේන්ද්‍ර කොට ගෙන සිව් දිසාවටම විසිරී යන පරිදි ප්‍රධාන මාර්ග හයකින් යුත් මාර්ග ජාලයකින් සමන්විත වූ බව කියැවේ. එම මාර්ග හය විසිරී පැවති ප්‍රදේශ ලෙස අනුරාධපුර සිට උතුරේ ජම්බුකෝලපට්ටනයට, වයඹ දිග වෙරළබඩ මහාතිත්ථයට, නැගෙනහිර වෙරළ ගෝකන්ණතිත්ථයට, මහාතිත්ථයට දකුණෙන් පිහිටි උරුවෙල හා මගන උප වරායට හා දකුණේ රෝහණයට යනාදි වශයෙන් දැක්වේ.
අනුරාධපුර දිස්ත්‍රික්කයේ මිහින්තලේ සිට කිලෝමීටර් 10 ක් පමණ ගොස් මහකනදරා වැව් බැම්ම පසුකර ගමන් කිරීමෙන් පුරාණ ගල්පාලම පිහිටි ප්‍රදේශයට පිවිසිය හැකිය. මහ කනදරාව ගල් පාලම යනු අතීතයේ දි මෙරට ගල් පාලම් ඉදි කිරීමේ තාක්ෂණයේ ඉතා සුවිශේෂි සාධකයකි. 1907 දි ඉංග්‍රීසි ජාතික වාරිමාර්ග ඉංජිනේරුවෙක් වූ හෙන්රි පාකර් විසින් මෙම පාලම පිළිබඳව මෑතකාලීනව පළමුව සටහනක් තබා ඇත. පසුව 1928 දි Ceylon journal of Science සඟරාවේ පෙබරවාරි කලාපයට ඒ. එම්. හෝකාට් විසින් ඡායාරූප සහිතව ලිපියක් සම්පාදනය කරන ලදී.
මහසෙන් රජු විසින් (ක්‍රි.ව. 274-301) මහකනදරා වැව තනවන ලද බව සඳහන් වන අතර ගල් පාලම තනා ඇත්තේ කාන නදිය හරහා බැවින් පාලම, කනදරා වැව ඉදි කිරීමට පළමුව මෙම කාල වකවානුවේදීම නිර්මාණය කරන්නට ඇතැයි යන්න අදහසයි. වැව, කාන නදිය හරස් කොට ඉදිකිරීම හේතුවෙන් පසුව පාලම ඇති ස්ථානයෙන් වැඩි ජල ප්‍රමාණයක් ගමන් නොකළ ද පාලම අඛණ්ඩව භාවිත කර ඇත.
පොළොව මට්ටමේ සිට ඉහළට සවි කොට ඇති අඩියක් දිග හා අඩියක් පළල ගල් කණු 42 ක් මත පාලම රඳවා ඇත. ශේෂව ඇති පාලම දිගින් අඩි 80 ක් පමණ වන අතර පළල අඩි 10 ක් පමණ වේ. යකඩ හෝ යකඩ ඇණ කිසිවක් භාවිතා නොකොට සුදුසු ස්ථාන වල කුහර කපා ගල් කණු බස්සවා පාලම ඉදිකර ඇතැයි යන්න මහාචාර්ය ඉන්ද්‍රකීර්ති සිරිවීරගේ අදහසයි. එමෙන්ම එම කුළුණු හරහා අඩි දහයක් දිග චතුරස්‍රාකාර කණු දාහතරක් සවි කොට ඒ මත ගල් පුවරු අතුරා පාලම ඉදි කොට ඇතැයි යන්න ඔහු ප්‍රකාශ කරයි.
විවිධ ප්‍රමාණයෙන් යුත් ගල් පුවරු උපයෝගි කර ගත්ත ද ඒවා මනා ලෙස එකිනෙකට වද්දා ඇති බවත් විශාලම ගල් පුවරුව අඩි අටක් පමණ දිග වන අතර පළල අඩි එකහමාරක් වන බව ද සඳහන්ය. එසේම එක් ගල් පුවරුවක ඝනකම අඟල් අටකි. පාලම ඉදි කිරීමට අවශ්‍ය ගල් පුවරු සහ ගල් කණු මහ කනදරා වැව් ඉවුරට ඉස්මත්තෙන් පිහිටි පර්වතයකින් කපා ගන්නට ඇතැයි යන්න මහාචාර්යවරයාගේ අදහසයි. 1930 දී ආර්. එල්. බ්‍රෝහියර් සඳහන් කරන්නේ පුරාණ කළුගල් පාලමක් සංගිලිකනදරාවේ දියදොරටුවට යාර 300 ක් දුරින් පිහිටා තිබෙන බවත් එය පුරාණ කම්කරුවාගේ දක්ෂකම පෙන්වන බවත්ය.
මහ කනදරා ගල් පාලම මිනිසුන්ගේ ගමනාගමනයට මෙන්ම අලි ඇතුන්, අශ්ව රථ, ගව ගැල් සහ තවලම් යනාදිය ගමන් කිරීමට හැකි වන අයුරින් සවිමත්ව සකසන්නට ඇත. ප්‍රධාන මාර්ගයක් කේන්ද්‍රගත කොට මෙම පාලම් ඉදිකරන්නට ඇතැයි යන්න විද්වතුන්ගේ මතයි. මෙම පැරණි මාර්ගය අනුරාධපුරය, මිහින්තලය, මහ කනදරාව, පන්කුලම හා රත්මලේ හරහා ගෝකණ්ණ (ත්‍රිකුණාමලය) දක්වා වැටි තිබුණු බව සඳහන්ය.
පුරාවිද්‍යා නිලධාරී කුසුම්සිරි කොඩිතුවක්කු ප්‍රකාශ කරන්නේ ශ්‍රි ලංකාවේ පැරණිම පාලම්, ගලෙන් නිර්මාණය කරන ලද ඒවා බවය. ඉදිකිරීම් තාක්ෂණය අනුව ගල් පාලම් ගල් බාල්ක පාලම් (Stone Beam Bridges) හා ගල් පුවරු පාලම් (Stone Slab Bridges) වශයෙන් දෙයාකාරයකින් හඳුනාගත හැකි බවත් මේ අතරින් වඩාත් විශාල පාලම් ඉදිකීරිම සඳහා උපයෝගි කර ගෙන ඇත්තේ ගල් බාල්ක ක්‍රමය බවත් ඔහුගේ අදහසයි. මෙවැනි පාලම් මහා වංශයෙහි “සිලාසේතු” නමින් හඳුන්වා ඇත.
අනුරාධපුර මල්වතු ඔය හරහා ඉදි කරන ලද ගල් පාලම් අතරින් දැනට ශේෂව පාලම් තුනක් දක්නට ඇති බවත් කිරිබත් වෙහෙරට නුදුරින් පිහිටි ගල් පාලමේ බොහෝ දුරට නිර්මාණ ලක්ෂණ ආරක්ෂා වී ඇතැයි යන්න සඳහන්ය. මහ කනදරාව ගල් පාලම තරම් විශාල නොවූව ද එහි ශේෂව පවත්නා ගල් කණු, කුළුණු හා පුවරු මැනවින් ඔප දමා ඇති බව දක්නට ලැබේ. මෙම ප්‍රදේශය වර්තමානයේ දී හඳුන්වනු ලබන්නේ ද ගල් පාලම යනුවෙනි.
එමෙන්ම නඛා වෙහෙරට ආසන්නව ගල් පාලම් දෙකක අවශේෂ දක්නට ඇති බවත් ඉන් වර්තමානයේ දී දක්නට ලැබෙන්නේ ගල් කණු පමණක් බව කුසුම්සිරි මහතාගේ අදහසයි. එමෙන්ම අනුරාධපුරයේ පිහිටි ගල් පාලම් අතරින් හොඳින් ආරක්ෂා වී ඇති පාලමක් ලෙස හාල්පානු ඇළ හරහා ඇති කුඩා ගල් පාලම දැක්වේ. ධාතු වංශයේ අනුරාධපුරයේ සිට පැතිරුණු නැඟෙනහිර ගමන් මාර්ගය "මහා වාරිකා මග්ග" වශයෙන් සඳහන්ව ඇත.
ආචාර්ය සිරාන් දැරණියගලයන්ගේ අදහස වූයේ මහාතිත්ථ හා ජම්බුකෝල පට්ටන වරාය සමඟ අනුරාධපුර නගරය කටයුතු කිරීම හේතුවෙන් වාණිජ අරමුණු පෙරදැරිව සිදු වී ඇති ක්‍රියාවලිය හඳුනාගැනීමට හැකි භෞතික සංස්කෘතික තොරතුරු විශාල ප්‍රමාණයක් අනුරාධපුර ඇතුළු නගරයේ මධ්‍ය පූර්ව ඓතිහාසික අවධියෙන් හඳුනාගත හැකි බවය. එම කාල වකවානුව වන විට අනුරාධපුර නගරය දකුණු ආසියාවේ පැවති විශාලතම නගර පහෙන් එකක් ව පැවති බව දැරණියගල සඳහන් කර ඇත. ඒ බැව් සනාථ වනුයේ කැණීම තුළින් මුදුහු ආශ්‍රිත ද්‍රව්‍ය වලින් තැනූ විවිධ පළදනා හා හක්බෙල්ලන් , කාල වර්ණ මැටි බඳුන්, අස්ථිවලින් නිම වූ පන්හිඳ, හස් එබූ කාසි,ඇතා සහ ස්වස්තික කාසි, බ්‍රහ්මී අක්ෂර සහිත මැටි මෙවලම් ආදී වර්ග එම කාල වකවානුවට අදාළව අනුරාධපුරයෙන් වාර්තා වී තිබීමයි. දැරණියගලගේ අදහස වූයේ අනුරාධපුර ඇතුළු නගරයෙන් හමු වූ රුලේටඩ් බඳුන් උතුරු ඉන්දියාවෙන් මෙරටට ආනයනය කරන්නට ඇති බවයි.
ක්‍රි.ව. දහවන සියවසින් පසු ජම්බුකෝලපට්ටනට වඩා ඌරාතොට (ඌරත්තුරෙයි) වඩා වැදගත් වූ බව සඳහන්ය. පළමුවන පරාක්‍රමබාහූ (ක්‍රි.ව. 1153-1186) රජු කල, නයිනතිව් (නාගදීප) දෙමළ ශිලා ලිපියට අනුව දැක්වෙන්නේ අශ්වයින්, මැටි භාණ්ඩ හා පිඟන් යනාදි වෙළඳ ද්‍රව්‍ය රැගෙන ඌරාතොටට වෙළඳාම පිණිස විදේශීය නෞකා නිතර පැමිණි බවයි. මේ අනුව අනුරාධපුර සිට පොළොන්නරුවට භාණ්ඩ ප්‍රවාහනය සඳහා මාර්ග තිබී ඇති අතර ගල් පාලම් තිබූ බවට ද සාධක ඇත. අතීතයේ දී මහාතිත්ථ වරාය සමඟ අනුරාධපුරය ප්‍රධාන මාර්ගයකින් සම්බන්ධ වී තිබුණි. ගංඟා සහ ඔයවල් ඇති ස්ථානවල මෙවැනි මාර්ග ඉදිකොට තිබුණේ ගල් පාලම් භාවිත කරමින්ය.
ක්‍රි.ව. 5 වෙනි සියවසේ දි මෙරටට පැමිණි චීන ජාතික ෆාහියන් භික්ෂුවගේ දේශාටන වාර්තාව අනුව එකල අනුරාධපුර ඇතුළු නුවර ක්‍රමානුකූල මාර්ග පද්ධතියකින් යුක්ත විය. එහි දැක්වෙන පරිදි නගරය අවට පෙදෙස්වල මංමාවත් හොඳින් සමතලා කොට උස් පහත් වන තැන් සඳහා පියගැට සකසා, ගව් කණු සිටුවා, තැනිත් තැන අම්බලම් හෝ විශ්‍රාම ශාලා පිහිටුවා තිබූණි. රේඛීයව විහිදී ගිය වීදි හා හරස් වීදි අවම වශයෙන් අඩි 15-20 ක් පළලින් යුක්ත වූ බව සඳහන්ය. එමෙන්ම ෆාහියන් හිමි දක්වන්නේ එම කාල වකවානුව වන විට අනුරාධපුර නගරයේ ප්‍රධාන වීථි හතරක් පැවති අතර ඒවා පුළුල් වූ බවය. ප්‍රධාන නගරවල මාර්ග සහ වීථි පුළුල් ලෙස සකසා තිබුණි යැයිද ඇතැම් වීථිවල ගඩොල් අල්ලා දෙපස ගඩොල් බිත්ති බැඳ තිබුණු බව ද දැක්වේ. මහාවංශයේ සඳහන් වන්නේ පොළොන්නරුවෙ වීථි දෙපස ඕනෑම භාණ්ඩයක් මිල දී ගත හැකි වෙළඳසැල් තිබුණු බවය. එමෙන්ම ඓතිහාසික මූලාශ්‍රවල ඇතැම් කතා වස්තුවල අගනගරයේ පැවති වීදි පිළිබඳව තොරතුරු අන්තර්ගත ව ඇත.
ආචාර්ය පී. විදානපතිරණ පෙන්වා දෙනුයේ අනුරාධපුර නගරාශ්‍රිත කලාපයේ වාරිමාර්ග පද්ධති පුළුල් වීමත් සමඟ වඩාත් සංකීර්ණ වු මාර්ග ජාලයක් නිර්මාණය වූවා විය හැකිය යන්නය. නුවරවැව සිට මහගල්කඩවල දක්වා වාරි ඇල සහ කනදරා වැව සිට මහගල්කඩවල වැවට සම්බන්ධ වාරි ඇලවල් ඉදිවීමත් සමඟ එම ඇල ඉවුරු අධිනාගරීකරණ කලාපයේ ජනාවාස අතර මාර්ග ලෙස ප්‍රයෝජනයට ගත් බවත් නගරාසන්න කලාපයේ මල්වතු ඔය හරහා බැඳි අමුණු ද මාර්ග ලෙස භාවිත වන්නට ඇතැයි යන්න ආචාර්ය විදානපතිරණගේ අදහසයි. මල්වතු ඔයේ හාල්පානු ඇල, ගල්කඩවල සහ ගලපොත්තේගම අමුණු ද මල්වතු ඔය හරහා නගරයට ප්‍රවේශ මාර්ගයක් ලෙස භාවිත කෙරුණු බව ද සඳහන්ය.
ඒ අනුව පැහැදිලි වන්නේ අනුරාධපුරය හා කේන්ද්‍රගත වූ අතීත මාර්ග පුරාණය, ජාත්‍යයන්තර වශයෙන් වෙළඳ සබඳතා පැවැත්වීමටත් ජන ජීවිතය හා සම්බන්ධ වීමටත් ඉතා වැදගත් වූ බවය.
