සූරියවැව අහස් කුස පුරා ඇත්තේ රත් පැහැවූ ගිනියම් පාටක්. පවතින නියඟට මහ පොළොවේ ඇතැම් තැන් ඉරිතළා ගිහිල්ලා. ගහ කොළ පෑවිල්ලට අහුවෙලා දුඹුරු පැහැයට හැරිලා. මද්දහනේ මුළු හම්බන්තොට දිස්ත්‍රික්කය ම දිස්වන්නේ එකම ගිනි ජාලාවක් ලෙස. මේ කර්කශ වී ගිය පොළව මත සිසිලසක් ඇති තැනක් වේ නම් ඒ මඳුනාගල උණුදිය උල්පත් ආශ්‍රිත පරිසරයයි. මන්ද ළිං තුළ ඇත්තේ උණුදිය වුවද උණුදිය උල්පත් පිහිටා ඇත්තේ තැනිතලා භූමියක විශාල වෙල්යායකට ආසන්නයේය. ඒ අසලින් ඇළ මාර්ගයක් ද වැටී තිබේ. හමායන සුළඟත් මේ පරිසරයට මුසු වූ විට දැනෙන්නෙ රස්නය නොව සිසිලසකි.
දෙස් - විදෙස් විශාල සංචාරකයන් රැසකගේ ආකර්ෂණය දිනා ගත් මඳුනාගල උණුදිය උල්පත් හි පහස විඳගන්නට ඔබට මෙහි ඕනෑම මොහොතක යා හැකිය. මන්ද දිවා කාලයේ කොයි මොහොතක ගියත් හිරු රැස්වලින් මිදී නම් යා නොහැකිය. නමුත් උණුදිය උල්පත් සමීපයට යද්දී දැනෙන්නේ නම් සිත සුව සනහන සුවපත් භාවයකි. එය ඉතාමත් හොඳින් දැනෙන්නෙ උණුදිය ස්නානය කළ විටය.
මේ සූරිය වැව මහපැලැස්සේ පිහිටි මඳුනාගල උණුදිය උල්පත් ප්‍රධාන වශයෙන් ආග්නේය ක්‍රියාවලියක් නිසා ඇතිවූ බවට විද්‍යාඥයින් සලකනු ලබයි. නමුත් අවට ප්‍රදේශවාසින් හා කතාබහ කිරීමේදි විවිධ දේ කියා තිබේ. ස්වභාවයෙන් ම ඇති වූ තත්ත්වයක් - දේව මැවීමක් - භූමිය තුළින් ඇතිවූවක් - භූමිය අභ්‍යන්තරයේ ඇති විකිරණශීලි ද්‍රව්‍යයක් නිසා ඇති වූවක් - භූ අභ්‍යන්තරයේ පිහිටි ලෝදිය නිසාවෙන් ඇතිවූවක් - පොළොව අභ්‍යන්තරයේ ඇති ජලයේ සංවහන ක්‍රියාකාරිත්වය නිසා ඇතිවූවක් - ආශ්චර්යවත් සිදුවීමක් නිසා ඇතිවූවක් යනුවෙන්.
හම්බන්තොට දිස්ත්‍රික්ක ඓතිහාසික, සංස්කෘතිකමය සහ ආර්ථිකමය අතින් වැදගත් ප්‍රදේශයක් ලෙස අතීතයේ සිටම පැවති මෙහි පෙර රජ දවස තුළ මෙහි ඉදිකරන ලද වෙහෙර විහාර - දැගැබ් රට ස්වයම්පෝෂිත කිරීමෙහිලා නිමවන ලද මහා ජලාශයන් වර්තමානයේදීත් ශේෂව පවතී. මඳුනාගල උණුදිය ළිං එකල ප්‍රකටව තිබුණේ මහපැලැස්ස නමිනි. ජලය පානය කිරීමට නියං සමයේ එහි පැමිණෙන අලි ඇතුන්ගේ කුඩා අත්පැටවුන් පස්දෙනෙකු මෙම උල්පත්හී ගිලී මරණයට පත්වූ නිසා මහපැලැස්ස යන නම යෙදුණු බව කියැවේ. දකුණුලක පිහිටි තවත් විශේෂ ස්වාභාවික නිමැවුමක් වන මෙම උණුදිය උල්පත් දිවයිනේ සෙසු උණුදිය උල්පත්වලට වඩා විශේෂිත වෙයි. ශ්‍රී ලංකාවේ වඩාත්ම ජනප්‍රිය උණුදිය උල්පත්වන ත්‍රිකුණාමලයේ කින්නියා උණුදිය උල්පත්වලට වඩා විශේෂිත ඓතිහාසික සහ ආගමික වශයෙන් ඉහළ ඉතිහාසයකට උරුමකම් කියන මඳුනාගල උණුදිය උල්පත් මුළු දකුණු පළාතටම පිහිටා තිබෙන එකම උණුදිය උල්පත වේ. මෙම මඳුනාගල උණුදිය උල්පත්වලට වසර 2,300 කට අධික ඉතිහාසයකට උරුමකම් කියනු ලබයි.
අතීතයේදී වනාන්තරයෙන් වැසී තිබූ මෙම භූමිය සහ වතුර වළක් සේ පැවති උණුදිය උල්පත් ක්‍රමයෙන් ජනාවාසකරණයත් සමඟින් මිනිස් පරිහරණයට භාජනය විය. මඳුනාගල ආරණ්‍ය සේනාසනයට ආගමික කටයුතු සඳහා පැමිණි අපරැක්කේ දායක පිරිසක් විසින් 1940 ඔක්තෝබර් 10 වැනිදා පොළොව මට්ටමට සමානව මෙම උණුවතුර ළිඳ ගල් බැම්මකින් නිම කරවා තිබේ.
අතීතයේදී උණුදිය උල්පත්වලින් ජලය පානය කිරීමට නියං සමයේදී අලි ඇතුන් ද එන බව තොරතුරුවලින් සනාථ වී ඇත.
උණුදිය ස්නානය කිරීමෙන් චර්ම රෝග - සෙම් - පිත් සහ වාත රෝග නිවාරණය වන බව ප්‍රදේශවාසිහු විශ්වාස කරති. සම පැහැපත් කිරීම සඳහා උණුදිය උල්පත් ජලය ප්‍රයෝජනවත් වන බව වැඩිදුරටත් පැවසේ.
මඳුනාගල උණුදිය උල්පත් ජනතාවගේ පරිහරණයට යෝග්‍ය සහ ඖෂධීය ගුණයෙන් යුත් බවට මුලින්ම හෙළිවී තිබුණේ කරඹගල ආරණ්‍ය සේනාසනයේ වැඩ විසූ චිත්තගුත්ත නම් භික්ෂූන් වහන්සේගේ සමයෙහිදීය. කරඹගල ආරණ්‍ය සේනාසනයේ වැඩ විසූ උන්වහන්සේ හට තදබල පීඩා සහිත චර්ම රෝගයක් වැලඳී තිබුණේය. කොතෙක් වෙදකම් කළත් සුවපත් නොවූ මෙම රෝග නිවාරණ උපදේශයක් උන්වහන්සේට කිසියම් කෙනෙකු විසින් නින්දේදී සිහිනයෙන් ලබාදී තිබුණි. මඳුනාගල ආශ්‍රිතව ඇති උණුදිය සහ ඇල් දිය උල්පත්වලින් දිනපතා ස්නානය කිරීම එම උපදේශයයි. චිත්තගුත්ත හිමියන් විසින් එකී උපදේශය පිළිපැදීම නිසා ඉතා කෙටි කලකින් උන්වහන්සේ පීඩාවට පත් කළ රෝගය සුව වී නීරෝගී සුවය ලැබූහ. මෙම සිදුවීම හේතුකොට ගෙන උණුදිය උල්පත් ජලයෙහි කිසියම් ඖෂධීය ගුණයක් සහ රෝග නිවාරණය කිරීමේ හැකියාවක් ජනප්‍රවාදයේ පැවතෙන අතර ප්‍රදේශවාසීන් විසින් එය අත්හදා බලන්නට විය. එතැන් සිට වර්තමානය දක්වාම මඳුනාගල උණුදිය උල්පත් බොහෝ ජනප්‍රියත්වයට පත්වී තිබිණි. මේ නිසා අදටත් වන්දනාවේ යන පිරිස් මඳුනාගල උණුදිය උල්පත් නරඹා උණුදිය ස්නානය කරගෙන එති. විශේෂයෙන් සතිඅන්තයන්හි සංචාරකයන් විශාල පිරිසක් මෙම ස්ථානයට පැමිණෙන බව වාර්තාවේ. කතරගම පූජා භූමියේ උත්සව සමයේ දී මෙම සංඛ්‍යාව දෙගුණ තෙගුණ වන බවද ප්‍රදේශවාසීහු පවසති.
වාහන 200ක් පමණ නවතා තැබිය හැකි රථගාලක් ද ක්‍රමවත්ව ආහාර ලබාගත හැකි සහ අනුභව කිරීමට පුළුල් ඉඩකඩ සහිත ආපනශාලාවක් ද උණුදිය උල්පත් පිළිබඳ විශාල ප්‍රමාණයේ ප්‍රදර්ශන පුවරු හතරක් සහ දේශීය විදේශීය සංචාරකයන්ගේ ආකර්ෂණය ලබාගැනීම සඳහා අත්පත්‍රිකා ද මුද්‍රණය කර ඇත. ජීවිතයට අපූරු අත්දැකීමක් හා වෙනසක් අත් විඳින්නට කැමැති ඔබ අප රටේ ඓතිහාසික, සංස්කෘතිකමය හා ආර්ථිකමය අතින් වැදගත් මඳුනාගල උණුදිය උල්පත් නැරඹීමට යෑම ඔබේ ජීවිතයට සුවිශේෂ අත්දැකීමක් එක් කරාවි.
