අද ධර්ම දේශනාවට මාතෘකාව කරගත්තේ පරාභව සූත්‍රයේ හත්වැනි පිරිහීමේ කාරණාව ලෙස තථාගතයන් වහන්සේ විසින් දේශනා කොට වදාළ ගාථා ධර්මයයි; එනම් ජාතිත් තද්ද්‍රෝ ධනත් තද්ද්‍රෝ ගොත්තද්ද්‍රො ඡයෝ නරෝ -සඤ්ඤාතිං අතිමඤ්ඤේති තං පරාභවතෝ මුඛංති. ගාථා පාඨයෙන් ඒ පිලිබදව පැහැදිලි කර තිබෙනවා.
මේ කාරණා පුද්ගල පරිහානියට මේ ලෝක වශයෙන් පරලෝක වශයෙන් පරාභවයට හේතු වෙනවා කියලා බුදුන් විසින් දක්වනවා. මේ හත්වැනි කාරණාව හැටියට දක්වන පිරිහීමේ කාරණාව ලෙස දක්වන ගාථා ධර්මයි අද අපි සාකච්ඡා කරන්නේ. විවිධ කරුණුවලින් මානය ඇති කරගෙන ඒ මානයෙන් මත් වූ මානයෙන් වික්ෂිප්ත වූ සිත් ඇති ව යම් කිසි කෙනෙක් කටයුතු කරනවා නම් ඒ මානයෙන් තද වුණ, විපරිත වුණ මානයෙන් මත් වුණ අන් අයව පහත් කොට තකන, තමන්ව උසස් කොට සලකන එබදු පුද්ගලයා පිරි‍හීමට පත්වන ආකාරයයි බුදුන් වහන්සේ මේ ගාථා ධර්මයෙන් සදහන් කළේ.
අපි වැදගත් පරපුරකින් පැවැත එනවා කියලා යම් කෙනෙක් මත්වෙනවා නම්, ඉන් පසුව ධනයෙන් මත්වෙලා නම් ඒ මත්භාවය නිසා අනිත් අය තලා පෙළා තමන් හුවා දක්වමින් කටයුතු කිරීම පිරිහීමේ දොරටුවක් ලෙස සලකන්නට පුළුවන්. මේ ගාථා ධර්මය මුල් කරගෙන අපි පැහැදිලි කරලා දෙන්නට උත්සාහ කරන්නේ මානය කියන්නේ කුමක්ද කියලා. ඒ සම්බන්ධයෙන් මුලික හැඳින්වීමක් ලබාගන්නා සේම මානයෙන් මත්වීමෙන් මිදෙන්නේ කොහොමද කියලත් බලන්න ඕන. ධර්මයේ විභංගප්පකරණයේ ක්‍රම විසිහතක මේ මානයෙන් මත්වීම ගැන සඳහන් වෙනවා. මේ කරුණු විසි හතේදි මානයෙන් මත්වීම සිදු වෙනවා.
විකෘති ස්වභාවය
මදය කියන්නේ මත් වීමටයි. යම් විදිහකට මත්ද්‍රව්‍ය භාවිත කළාම යම්කිසි කායික, මානසික මත්භාවක් ඇතිවෙනවා. හොඳ, නරක තෝරා බේරාගන්න බැරිව කළ යුතු නොකළ යුතු දේ තෝරා බේරාගන්නට බැරිව සදාචාරය, දුරාචාරය නොදැන නීතිය ධර්මය නොදැන යුක්තිය නොදැන කිසිවකුට එකඟ නොවී කිසිවකුට තමන්ට හිතෙන දේ ඒ ආකාරයෙන් ම සිදු කිරීමේ ස්වභාවයට පත්වෙනවා. විවිධ විෂම දේවල් වලින් ශරිරය මත් වුණාම මත්පැන් පානය සහ නොයෙකුත් මත් ද්‍රව්‍ය ශරිරගත වුණාම එබදු විකෘති ස්වභාවයකින් මානයෙන් මත් වෙනවා. එබදු විකෘති ස්වභාවයකින් මානයෙන් මත්වීම කියන එක ඊටත් වඩා නරක ස්වභාවයක්. මොකක්ද මේ මානයෙන් මත් වීම කියලා කියන්නේ. මත් ද්‍රව්‍ය වලින් මත් වුණාම පැය ගණනකින් එය යළි ප්‍රකෘති තත්ත්වයට පත්වෙනවා. එය පැය කිහිපයකින් වෙන්න පුළුවන්; දවසින් වෙන්න පුළුවන්. නමුත් එසේ නොවුණහොත් ඖෂධ ප්‍රතිකාර කරලා හරි නැවත ප්‍රකෘති තත්ත්වයට පත්වෙන්න පුළුවන්.
බුදුන් දේශනා කළ පරිදි මානයෙන් මත් වුණා ම ජාතිය, ධනය, ග්‍රෝත්‍රය නිරෝගීකම ආදී විවිධ කරුණු නිසා පුද්ගලයා විපරිත වුණාම; එය පැය ගණනින් හෝ ඖෂධ ප්‍රතිකාර වලින් හෝ සුව කරන්නට බැහැ. එය දවසින් දෙකින් වසර ගණනින් වන දෙයක් නොවෙයි.
විවිධ ව්‍යසනයන් ට ගොදුරු වෙලා මේ ලෝක වශයෙන් පරලෝක වශයෙන් විවිධ ව්‍යසනයන්ට ලක්වෙන්න පුළුවන්. ඒ නිසා මත් ද්‍රව්‍යවලින් මිනිසා මත් වන්නේ කෙසේද ඊටත් වඩා අතිශයන් ම භයානක කරුණක් ලෙස මානයෙන් මත්වීම හඳුන්වන්න පුළුවන්. මොකක්ද මේ මානයෙන් මත් වීම කියලා හඳුන්වන්නේ; ඒ කියන්නේ මැන බැලීම. සන්සන්දනය කිරීමෙන් මේ තත්ත්වය ඇතිවෙනවා. අපිට ජීවිතයේ පුරුදු වෙලා තියෙනවා. සසදලා බලන්න අපේ රෑපය අනෙක් අයගේ රූපය සමග සසදලා අපි බලනවා. අපේ උස මහත; අනෙක් අයගෙ ධනය අප සමඟ සසඳලා බලන්න අපි පුරුදු වෙලා ඉන්නවා.
අපේ හැකියාව අන් අයගේ හැකියාව සමඟ, දැන උගත් කම අනෙක් අයගේ ධනය සමග සසඳල බලන ස්වභාවය මිනිස් සිත් සතන් තුළ දකින්නට තියෙනවා. ඒ නිසා මේ මානය නැමැති ක්ලේෂ ධර්මය කොයිතරම් බරපතළ ද කියලා කියනවා නම් සෝවාන් මාර්ග ඥානයෙන් මෙය අහෝසි වෙන්නේ නැහැ. සකෘදාගාමි මාර්ග ඥානයෙන් මේය අහෝසි වෙන්නේ නැහැ. අනාගාමි මාර්ග ඥානයෙන් අහෝසි වෙන්නේ නැහැ.
මානයෙන් මත් වීම
අර්හත් තත්ත්වයට පත්වන තෙක්ම මේ මානය නැමැති ක්ලේෂය පවතිනවා. සක්කාය දිට්ටි, විචික්ච්ඡා, සිලබ්බත පරාමාස කියනවා. සංයෝග ධර්ම සෝවාන් මාර්ග ඥනයෙන් අහෝසි වෙනවා. ඒ වගේම සෝවාන් වු තැනැත්තාත් සන්සන්දනය කරනවා; ඒ පුද්ගලයාත් සකෘදාගාමි වෙනකොට කාම රාග ප‍ටිඝ තුනීවෙලා ගියත් මේ මානය ඉතුරු වෙනවා. මම උසස් මම කියන දෙය පිළිබඳ ව සිතනවා. සමාන්‍ය පෘතග්ජන පුද්ගලයා තුළ පවතින මානයයි, අර්යයන් වහන්සේ ලා තුළ පවතින මානයයි අතර යම් වෙනසක් තියෙනවා. යථාව මාන සහ අයථා මාන කියලා දෙකක් තියනවා.
යථාව මාන කියලා කියන්නේ තියන කරුණු පදනම් කරගෙන ඇත්තටම මානයක් ඉපදීම. අයථාව මාන කියන්නේ සන්සන්දනය කරන්නට සුදුසු කාරණාවක් ඇත්තෙත් නැහැ; නමුත් මනසින්ම පුම්බාගෙන මානය ඇති කර ගැනීමටයි. ඒ කියන්නේ කරුණු නැතුව පදනම් විරහිතව මානය ඇති කරගැනීමයි. ඒ කියන්නේ අයථාව මානයයි . එ් කෙසේ වෙතත් ඒ දෙකම බැඳීමක්.
ආර්යයන් වහන‍්සේලාට බොහෝ කොට ඇති වෙන්නේ යථාව මානයයි. තමන්ගේ ළඟ ඇති කරුණු දැකලා හේතු දැකලා සහේතුකව අන් අයට වඩා උසස් පහත් කියලා සමානයි කියන මේ ස්වභාවය ඇතිවෙන්නට පුළුවන් බහුල වශයෙන්. අයථාව මානය ඇතිවෙන්නේ පෘතග්ජන පුද්ගලයන්ට පමණයි. කෙලෙස් බහුල පුද්ගලයන්ටයි. මේ අයථාව මානය අන්තරාදායකයි ඇති දෙයක් නැතුව මනසින් එසේ සිතාගෙන ඉන්නවා. එසේ සිතාගන පුම්බගෙන ඉන්නවා; බාහිරින් කිසිවක් නැහැ; නමුත් පිම්බිලා . එතකොට සෙයිය මානය ඇති වෙන්නට පුළුවන්.
ඉන් පසුව සදිස මානය කියන්නේ කුමක්ද කියලා බලමු. ඒ අයට පුළුවන් නම් අපිටත් පුළුවන් කියලා හිතනවා. එසේ සිතලා මානය ඇති කරගන්නවා.
ඇත්ත වශයෙන්ම එසේ සිතන්නට සුදුසු තැන් තියනවා. ගුණ දහම් සම්බන්ධයෙන් එසේ සිතිම වරදක් නැහැ. බුදුන් වහන්සේ ආලාර කාලාම, උද්දකරාම පුත්‍ර ළඟට ගියාම මේ තාපසයන්ට සද්ධාව සිලය තියනවා; මේ අයට සමාධිය තියෙනවා; මටත් ප්‍රඥාව තියෙනවා; මේ අයටත් තියනවා; ඒ අය යම් තැනක ට ගියා නම් මට එතැනට යන්න බැරිකමක් නැහැ; නමුත් මෙතැන මානයක් නොවෙයි; සන්සන්දනාත්මක සහේතුකව දැකීමක් එතැන සිද්ධවෙන්නේ.
සාධක ගණනය කිරීම; මේ සාධක නිසා මේ තත්ත්වයට පත්වෙලා තියනවා; ඒ නිසා මටත් එතැනට යන්න පුළුවන් කියලා හිතනවා. යමෙක් දැනඋගත් කම ඇති කරගෙන තියෙනවා නම් මටත් පුළුවන් කියලන හිතනවාත සාධක නැතුව සන්සන්දනය කිරීමට උත්සාහ කරනවා. ඒ නිසා යථා මානය කියන දේ ඇතැම් විට පුද්ගලයාගේ අභිවෘද්ධියට හේතුවෙනවා. අපි ගුණධර්ම වලින් අපි පන්සිල් රකිනවා; මෙය සහේතුක ව දකින්න පුළුවන් නම් අපි වෙන අය කරන විදිහට කරන්නට ඕන නැහැ.
අපි පන්සිල් ආරක්ෂා කරගෙන සිටින අය. ඒ නිසා එසේ නොකරන අය සමඟ පෑහෙන්නට යන්න‍ෙ හොඳ නැහැ. ටිකක් හරි ගුණ දහම් වලින් ඉහළින් ඉන්නවා කියලා ඒ තත්ත්වය පහතට දාන්න හොඳ නැහැ. අපේ ගුණධර්ම ආරක්ෂා කරගෙන අපි ඉන්නට ඕන කියලා හිතන්නට ඕන.
යථාවමානය
අපි මනුෂ්‍යයෝ සත්පුරුෂයෝ; ඒ නිසා අපි වැරදි කරන්නට හොඳ නැහැ කියලා යථාව මානය කියන දේ සමහර වෙලාවට ගුණ දම් වඩන්න පිහිට වෙනවා. ධර්මයේ තියනවා ලෝකාධිපතෙය්‍ය, අත්තාධිපත්‍යෙ, ධම්මාධිපත්‍යෙ. පව්කම්වලින් වැළකෙන ක්‍රම තුනක් තියනවා. එහිදී අත්තාදිපතෙයි කියන්නේ අපේ මව්පියෝ; මේ වගේ අය; අපි මේ වගේ පරපුරකින් පැවත එන්නේ; මම සද්ධාවන්තයෙක්; දැන උගත් කෙනෙක්; මම අම්මා කෙනෙක්; ගුරුවරයෙක්; භික්ෂුවක් කියලා එසේ සිතලා සාමාන්‍ය ලෝකයාට වඩා තමන් ළඟ තියන සුදුසුකම්, උසස්කම් සිහිකරලා අසද්ධර්මයන් ගෙන් වැලකිලා ඉන්නට මේ යථා වමානය එක්තරා ප්‍රමාණයට උපකාරී වෙනවා. වඩා අනර්ථකාමි වෙන්නේ අයථාව මානයයි. නමුත් අයථා මානය වුණත් අනෙක් අය පහත් කරන්නට යොදා ගන්න නරකයි.
අපිට මුලික වශයෙන් සන්සන්දනය කරන්නේ සහේතුකව වෙන්ට පුළුවන්. අැත්තට ම අපි ළඟ ගුණ තියෙන්න පුළුවන්. ඒ හොඳ මතු කරලා සහේතුකව අනෙක් අයව පහත් කරන්න හොද නැහැ. අනෙක් අය මස් මාළු කනවා; නමුත් තමා මස්මාළු නොකන කාරණාව උසස් කියලා අනෙකාව පහත් කරන්නට හොඳ නැහැ. මානය මතු වෙන්නේ හේතු ඇතිව වුවත්; තමන් හුවා දක්වා අනෙක් අය පහත් කිරීම අත්තුක්කන්සන පරාමාස කියන තැනට යන එක ඒතරම් සුදු සු නැහැ. යථාව මානයත් හානිවෙන්ට පුළුවන්. සමහර වෙලාවට යථාව මානය ගුණ දහම් වඩන්නට පිහිට වෙනවා. හොඳ පරාමාර්ථ වලින් ජයගන්නට එය පිහිට වෙනවා. ලෝකයේ සමහර මිනිස්සු ලෝකය ජය අරගෙන තියෙන්නේ. තව කෙනෙක්ගේ කෙනෙහිලි කම් නිසා අනෙක් අයගේ අඩන්තේට්ටම් නිසා මේවාට ලක්වෙලා සමහර අය හිතනවා; මටත් හැකියාව තියනවා කියලා; සමහර නුවණැති අය හිතනවා ජිවිතය ජයගන්න. හැමදාම එසේ සිතන්නට ඕන නැහැ. මෙය හොඳ තැනට යොදා ගන්නට ඕන.
ඒ විදිහට අයථාමානය ඇති‍වුවහොත් අදාළ සාධක නැතිනම් තමන්ට ඒ සඳහා ඥානය නැතිනම්, තමන්ට ඒ සඳහා නුවණ නැතිනම්; දැනඋගත් කම නැති නම්; ඒ යම් අයකුට පුළුවන් නම් මමත් කරන්නට ඕන කියලා හිතුණත් කරගැනීමට නොහැකි වන අවස්ථා තියනවා. ඒ නිසා ඒ අය හීන මානයට පත් වෙනවා. එසේ නැති නම් ඊර්ෂ්‍යාව පටන් ගන්නවා. සමාජයට දෙස් දෛවොල් තියන්න පටන්ගන්නවා. හිනමානය නිසා පව් රැස් කරගන්ට පටන් ගන්නවා. ඒ නිසා අයථාව මානය ඉතාම භයානකයි. යථාව මානය නුසුදුසු විදිහට පරිහරණය කළහොත් භයානකයි.
ඇතැම් අවස්ථාවල යථාව මානය ගුණ ධර්ම වැඩීම පිණිස; ජීවන අභියෝග ජයගන්න මෙලොව පරලොව ජයගැනීම පිණිස භාවිත කරන්නට පුළුවන්; ඇතැම් අවස්ථාවල දි. තවම අපි ළඟ මානය තියන නිසා; තවම අපි රහත් වෙලා නැති නිසා මානය ඇති බව තේරුම් අරගෙන යහපත පිණිස නම් යථාව මානය හැටියට යහපත පිණිස භාවිත කරගත්තාට කමක් නැහැ. නමුත් එය අයහපත් ලෙස අනෙකාට හිරුහැර පිඩා වෙන ලෙස භාවිත නොකළ යුතුයි. ඒනිසා බුදු රජාණන් වහන්සේ දේශනා කළා,
මේවායෙන් මත්වුවහොත් විනාසය පිණිසම හේතු වෙනවා. මත්වෙනවා කියලා කියන්නේ හොඳ නරක තේරුම් ගන්න බැරි තත්ත්වයට පත්වීම. ඒ නිසා යථාව මානය සහ අයථාව මානය කියා දෙකක් තියනවා. ඒ දෙකම සෙයිය මාන, සදිසමාන, හීන මාන කියලා තුන් ආකාරයට බෙදෙනවා. සෙයිය මානය යනු අනෙකාට වඩා උසස් යැයි සිතීම. සදිස මානය කියන්නේ එ් අය වගේම අපිත් සමානයි කියලා සිතීම.
හීන මානය කියලා කියන්නේ ඒ අයට තියනවා අපිට නැහැ කියලා අපි පහත් කොට කල්පනා කිරීමයි. ශ්‍රේෂ්ඨයි කියලා හිතන්න ගියත් මනස විකෘති වෙනවා; සමානයි කියලා සැසඳෙන්න ගියත් මනස විපරිත වෙනවා; හීනයි කියලා හිතුවත් විපරිත වෙනවා; කලින් සඳහන් කළා වගේ සාධක නැතුව පුම්බාගත්ත අයථාව මානයක් ඇති කරගත්තොත් එයින් වෙන්නේ විනාසයමයි.
